جمشید (یما) در شاهنامه فردوسی

نامه ضحاک بجمشید

چونزدیک شد نزد جمشید شاه           یکی نامـه بنوشـت بیور بـگاه

فـرسـتاد و آگـاه کـردش زکـار            که گوئی منم درجهان کردگار

زمن هست روزی و جان ازمنست      همه آشکارو نهان از من است

ندارم من این گفتنت اعتبار               همانا که برگشت بختت زکار

خدائیت بر من سزاوار نیست            ترا این زمان در جهان کار نیست

سزای خدائی کسی را بود                 که بی مثل بی یار و همتا بود

مرا نیست همتا کسی در جهان           سزائش منم آشکارو نهان

که مثلم نباشد نبودست نیز                ندید و نه کس هم شنود ست نیز

سه جانیم ما هرسه در یک بدن          ترانیست بیش از یکی جان بتن

دگر آنکه باشد خدا کامگار                بیاری نخواهد زکس هیچ کار

اگر تو خدائی و من بنده ام                بحکم و برای تو من زنده ام    

بیا تا خداوند و بنده بهم                    بکوشیم و داریم دشمن بغم

خدائیت آنگاه پیدا شود                     که مغزت خور مار شیدا شود

زمغزت خورش سازد این اژدها                  جهان از خدائیت گردد رها

ترا لشکری است بیش از شمار          مرا سی هزارند با این دو مار

مر این هم نمانم که یک تن بجنگ      در آیند و جویند لشکر بتنگ

به تنها تن خویش جنگ آورم            خدای جهان را بچنگ آورم

خدائیت پیدا شود آن زمان                که آئی بجنگم چو شیر ژیان

نباشد جز این با تو ام گفتگوی           خدائی بیا نزد من جنگجوی

چو نامه بمهر اند ر آورد شاه             بقشقر سپرد و بشد همچو ماه

چو نزدیک جمشید شد نامه بر           به پیشش بر خاک بنهاد سر

بدو گفت شاها پیام آوران                 بوند ایمن از خشم نام آوران

فرستاد بیور مرا نزد شاه                           یکی نامه دادست و دارم نگاه            

اگر هست فرمان شاه جهان               بیارم کنم آشکارا نهان

بدو گفت جمشید کای پر هنر             نه بر آرزو دارد از وی خبر

بدو داد زنهار پس نامه برد               بخوانندۀ شاه ایران سپرد

دبیر خرد مند سر باز کرد

بر بارگه خواندن آغاز کرد

پاسخ نامۀ ضحاک از جمشید

چو شد ختم گفتار بیور همه               مر آنرا شنیدند شاه و رمه      

هراسان شد از اژدهای دژم               ولیکن نیاورد خود را بهم

میان مهان بود شاه  کبار                           نهان داشت ترس و نکرد آشکار

بقشقر چنان گفت کان بد گهر            همان زندگانیش آمد بسر

چو او آفریدم بکر دمش رد               همی لعنت جاودان می سزد

ندانسته بودم همه پیش از این            که عاصی بخواهد شد او همچنین

ولیکن نمایم هم اکنون ورا                که این گفتها از چه گوید مرا

مرا صد هزاران بود همچو اوی                  نیاید بکار اینچنین گفتگوی

بگیرم مر او را به بند گران              به بندم بمسمار آهنگران

نگونسار آویزم اورا بچاه                  گه چا هست اورا به لایق نه گاه

کسانی که با وی به پیوسته اند           شده عاص از بندگان خسته اند

سراسر سرانشا بدار آورم                 بنزدیک بیور هزار آورم

برو باز گرد و بگویش که من           نه اندیشم از هرچه هست انجمن

تو مغرور خویشی ندانی همی           که جمشید را نیست زینها غمی

اگر جنگجوئی تو جنگ آورم            نباید که دیگر درنگ آورم

گر از گفته خود پشیمان شوی            چو در ماندگان سوی در مان شوی

از آنجا که هستی شوی باز جای                  بدانی که هستم ترا رهنمای

ببخشم گناهت همه سربسر               دهم من ترا گنج و شاهی و فر

تو باشی بگرد جهان پهلوان              گنهکار پیشت فرستم روان

که باشد مرآن اژدهارا خورش           بدینگونه باید ترا پرورش

کنون مر ترا دادم این اختیار             از این هردو بگزین یکی را بکار

چو بشنید قشقر همه گفت شاه            زمین را ببوسید آمد براه

چو نزدیگ ضحاک آمد شگفت          سخنهای جمشید یکسر بگفت

بقهقاه بیور بجم خنده کرد                 که خودرا خداوند و من بنده کرد

بدان سرکشان گفت پس اژدها            که باید دل از ترس کردن رها

زبسیاری لشکرش دل گران              مدارید زنهار ای یاوران

که من لشکرش را به تنها بسم           نباید برزم از شما خود کسم

شما راست صفها بیاراستن               مرا گرز و ناور و کین خواستن

از اوسر کشان چون شنیدند این          به پیشش نهادند سر بر زمین

بگفتند ما نیکخواه توایم                   ستاده بفر مان و راه تو ایم

تو دانی که جمشید وارونه رای          بکین است از ما و هم از خدای

نباشد بدو را ه دیدار مان                            بود جان ها کرده ایثار مان

به پیش دل ما همه روشنست             که بر آن همه غالب این یکتن است

خدا داد خواهد مر اورا جزا              خورش ساخت خواهد سرش اژدها

چو شاه و بزرگان لشکر بهم              زدند اینچنین رای بر بیش و کم

هم اندر زمان بر نشستند شاد             غو کوس برخاست از بامداد

برو باز گرد وبگویش که من            نه اندیشم از هر چه هست انجمن

تو مغرورخویشی ندانی همی            که جمشید رانیست زینها غمی

.............................................

جنگ کردن ضحاک با جمشید

 نشستند بر اسب شاه و سپاه               سوی جنگ جمشید بگرفت راه

چو جمشید را بخت شد کندرو                      به تنگ اندر آمد سپهدار نو

خبر شد به نزدیک شاه جهان                       که آمد پدید اژدهای نهان

شهنشاه جمشید لشکر کشید                         بیامد برابر صفی بر کشید

برابر کشیدند لشکر دوصف              مبارز روان گشت ازهرطرف

ازآن نیمه ضحاک خود راند پیش                  که اورا چنین بود آئین وکیش

نهشت از دلیران خود هیچ یک                    که آرند مر باد پارا به تک

بـآورد گـه شـد یـل ررزمجـوی             مبارز برفتی هم آورد اوی

چهل روز پیوسته شان جنگ بود           مبارز بآورد آهنگ بود

هرانکس هنر مند تر بودو گرد                    بیک گرز بیور بخاکش سپرد

زتابیدن روز تا گاه شام                    یکایک شدندی مبارز مدام

همی کشت شان ده ده وپنج پنج             کا بازوش در جنگ نامد برنج

هم آورد را پاک در خون کشید             زسر مغز شان نیز بیرون کشید

خورش ساخت آن مغز را اژدها            نیامد یکی تن زچنگش رها

زضحاک ترسنده جمشیدیان               نماند ایچشان رای توش وتوان

برفتند روز چهل در مصاف              کسی را نبد گاه مردی ولاف

چو جمشید لشکر پراگنده دید                       سراپرده و خیمها کنده دید

دلش بس هراسان شد از روزگار           بدانست کش آمد انجام کار

فرود آمد از تخت مانند دود              بگفتا سلاهم بیارید زود

ببردند گردنکشان سپاه                               سلاحش سراسر بنزدیک شاه

بپوشید بس هفت پاره حریر                 یکی خود چارش زره دلپذیر

همان جوشن وخود غیبه بزر                      بپوشید بر زیر شان چون زبر

بسر بر یکی تاج گوهرنگار              که بودش زتهمورث آن یادگار

کمندی وگرزی ونیزه بدست              باسپ تکاور روان برنشست

شهان در رکابش فزون از هزار                  چه اندر یمین و چه اندر یسار

یکی چتر زرین بفرق سرش             که باشد زخور سایه بر پیکرش

چو آمد بمیدان از آن روی دشت                  بفرمودتالشکرش باز گشت

بنزدیک ضحاک آمد چوشیر             بغرید چون اژدهای دلیر

بگفتش که ای بدرگ نابکار              ترا باسر تخت شاهی چه کار

سرت میکشی از ره بندگی               سر آرم هم اکنون ترا زندگی

چرا سرکشی میکنی پیش من            مگر می ندانی کم و بیش من

منم شهریار زمان و زمین                بود بنده من هم آن و هم این

نباشد بسر مر ترا عقل وهوش           از آنروی کردم ترا مار دوش

اگر جان بتن خواهی وتن بجان          فرود آی و پیشم پرستش نمای

بعالم همه حکم دادم ترا                    کنون این زمان بندگی کن مرا

سپارم بتو تاج وتخت ونگین              از این پس تو دانی و روی زمین

بعالم ترا پهلوانی دهم                      کلاه کیانت بسر بر نهم

چو داری نهاد پرستش نگاه               ببخشم ترا آنچه کردی گناه

بکام تو گردد همه روز گار              اگر بشنود پند آموز گار

جوابش چنین داد ضحاک باز             که ای بیخرد شاه گردنفراز

سخن را باندازه مایه گوی                نه نیکو بود شه چنین یاوه گوی

اگر تو خداوند انسی و جان               چرا جان تو یک داری و من سه جان

ترا بنده من بیاید بدن                      که باشد مرا جان سه در بدن

ودیگر گه کوشش و کار زار             نباید سخن گفتن از نابکار

کمر بسته ام تا بگرز گران               نمایم بتو زور دست سران

بدین گرز فولاد در روز کین             ترا نیست گر دانم اندر زمین

پس آنگه که مغزت بماران دهم                   همه گنج و مالت بیاران دهم

بگفت این و آنگه یل کینه ساز           سر نیزه را کرد بر وی دراز

چو جمشید دیدش بدانسان دژم            بینداخت نیزه بر نیزه هم

بگشتند با نیزه های دراز                           بگفتند با نیزه بر سینه راز

نود حمله کردند بر یکدیگر               نه اینرا ظفر بد نه آنرا ظفر

فگندند از دست نیزه سران                پس آنگه گرفتند گرز گران

نخستین شه کی بیفشرد ران              ببالای سر برد گرز گران

به نیروی سر پنجه اش آنچه بود                  فرو هشت بر فرق بیور عمود

نجنبید گرد دلاور زجای                            سپر بر سر آورد و بفشرد پای

چنان بر سپر خورد گرز گران          که لر زید دشت و در از هر کران

بشد مرکبش گستوان چاک چاک                  فرورفت هر چار پایش بخاک

زگرزگران سنگ و آن زوردست        بشد اسپ ضحاک در خاک پست

بشد بارگی زیر پایش هلاک              ولیکن نبودش بدل هیچ باک

جنیبت گشیدند و گشتش سوار            براندش ابر گرزۀ گاو ساز

بجمشید گفتا که ای نامدار                کنون ضرب مردان یکی پایدار

چو جمشید آن فرو زورش بدید           بزیر سپر شد سبک ناپدید

بزد بر سرش گرزۀ آهنین                تو گفتی بجنبش در آمد زمین

نجنبید بازوی آن رزمخواه                بمردی همیداشت خود را نگاه

از آن پس بدان گرز های گران          همی زد بر آن این و این بر آن

...........

گریختن جمشید از ضحاک

چو تیر از کمان یا چو برق از سحاب  همی رفت بیخورد و آرام وخواب

مدان بنده را کار جز بندگی               که جز این بر آرد پراگندگی

بدینسان که جمشید خورشید فر           ورا  ناگهان کرد زیرو زبر

برآوردش از شاهی و تاج و گنج                  بیفگند در محنت و درد و رنج

نهان از همه مر دمان شاه رفت          رها کرد ره را و بیراه رفت

برفت و بینداخت تخت و کلاه            بزرگی ودیهم و گنج وسپاه

جهان زیر فر مان ضحاک شد            زهر نامه ای نام جم پاک شد

..........

نقل از شاهنامۀ فر دوسی

ترتیب دهنده: انجنیر برات فرهید