خپلواکی؛ مشروطيت او مدرنيزم

داکتر نادر حساس

كه په خگوكگونو لسيزو  اوسليزو كيگ  سيمه ييزو او نؤيوالو ژورو بدلونونو  او پرمختياوو ته  حگير شو، أاكگيزه ده  چيگ نخبه كگان او رونگ فكران  دخپلو خيالونو، نظريو ، افكارو او نوشگتونوپه  مرسته دخپليگ تگولنيگ لپاره  دپاخگون او اوشگتون  شرايط اوامكانات رامنحگته كوي، چيگ دغه  تكاملى او پرمختيايى  طرحيگ كه خگه هم دتگولنيگ  د نخبه كگانو دكؤو وؤو له امله رامينحگته شوي  وي  خو پخپله دتگولنيگ تكامل او پرمختيا  هم په خپل وار سره  دانسانى  نسلونو دتكامل، پرمختيا، بدلون او اوشگتون سبب كيإي.  دديگ متقابل تاثير او نفوذ  دقواعدو او اصولو سره سم  كه خگه هم  سياسى بدلونونه  اكثراً كگؤندى  او اقتصادي، فرهنكگى او تگولنيز بدلون أير بطى  او معمولاً  لسيزيگ او سليزيگ نيسي. 

 خو دعلت او معلول په توكگه  يو دبل په  تكاملى او پرمختيايى ژورتيا كيگ  تگاكونكى رول لوبوي،  دسياسى بدلونونو دپياوؤتياوو او پرمختيا لپاره دتگولنيگ فرهنكگى،  اقتصادي،  او تگولنيزه  وده  او پرمختيا ديو مساعد تگولنيز بستر په توكگه  رغنده او تگاكونكى دى. خو وارخطايى، تلواراو سياسى  ماجرا غوشگتنيگ دتگولنيز  تعادل او توازن  دبيگ موازنيگ كيدو له امله  خپل منحگيز  تناسب له لاسه وركوي. او دپرمختيا او تكامل په هيله   دخگوپؤاويزيگ  شاته تلنيگ سبب  كيإي.  كه دخگو لسيزو نؤيوال  تاريخ  په يو حگغلنده نظر سره دكتنيگ اوخگيؤنيگ لانديگ ونيسو،   خگركگنديإي چيگ دديارلسميگ پيگؤة را په ديگ خوا په غرب كيگ  دسرمايه داري اقتصاد درامينحگ ته راتكگ له كبله  ورو ورو  دديموكراسة نويگ  تگولنيز تاثيرات  دفرمانونو او قوانينو په بنگه كيگ  محسوس و،  چيگ په ديگ هكله په 17 پيگؤة كيگ په انكگلستان كيگ  دمشروطيت  بنستگ  او په  18 پيگؤة كيگ  په فرانسه  كيگ دبگشر دحقوقو اعلانيدل ييگ شگكاره مثالونه دي.  په همديگ  أول په 19 پيؤة كيگ د سرمايه  داري اقتصاد  دمينحگ ته راتكگ له كبله  په ختيز كيگ هم يو لؤ ريفورمونه رامينحگ ته شول.  چيگ  ژوندى مثالونه ييگ  په تركيه كيگ  درشيد پاشا  او مدحت  پاشا او په ايران كيگ  دميرزا تقى خان، درهبرة لانديگ ازادي بخشگونكى غوشگتنيگ ويگ، چيگ بالاخره  ددويم  سلطان حميد له خوا په 1908 او دمظفر الدين  خان قاجار له خوا په 1907 كيگ دمشروطيت فرمانونه نشر شول.  دهمديگ لؤة دوام و چيگ په 1923 كيگ  په مصر او د1924 نه تر 1928 پوريگ په عراق او سوريه كيگ دمشروطيت ريژيمونه  ومنل شول.

 دنؤيوالو تاثيراتو  او دوخت دغوشگتنيگ له مخيگ  زموإ په تگولنه كيگ  كه خگه هم  دامير شيرعلى خان  او  سيد جمال الدين افغان  اصلاحى اوريفورمي پروكگرامونه  چيگ د 1862 او 1872  ترمينحگ  رابرسيره شول. خو دتگولنيز مساعد بستر دنشتوالى  او دخلكو دفعال او ارادي كگأون او حمايت دكمبود له امله دانكگليسى يرغل په واسطه دداسيگ  ماتيگ سره مخامخ شول چيگ دشلميگ پيؤة د شروع پوريگ، ولاؤ ، ساكن ، بيگ تاثيره،  پيچلي او رانغشگتي پاتيگ شول .

په همديگ أول  دامير حبيب الله خان  دواكمنة په وخت كيگ  د حبيبييگ  دشگوونحگي مينحگ ته راتكگ،  ديو تعداد  هندى او تركي معلمينو او متخصصينو  رابلل،  او د سراج الاخبار دجريديگ د موثرو  او په زؤه پوريگ نشراتو موجوديت دحگانكؤو  سياسي او اجتماعي افكارو د پيژندنيگ او كگأون سبب شو  چيگ په نتيجه كيگ  ددربار دليبرالانو،  داّزادو حگانكگؤو رونگ  فكرانواودحبيبييگ دشگوونحگي دسياسي كؤة د كگأو  غوشگتنو او  پيوستون له امله د1903 او 1909 ترمينحگ دلمؤيو  مشروطه غوشگتونكوشخصيتونو دمينحگ ته راتكگ او فعاليت سبب شو.  چيگ دا نهضت هم  په تگولنه كيگ  دمساعدبستر دنشتوالى له امله  دپاچا  دشاهانه احساساتو  اوغوشگتنو قربانى شو.

په 1919  كيگ غازى امان الله خان  چيگ هم په خپله او هم  دژورناليزم دپلار  محمود طرزى دنإديگ تماس، زده كؤيگ او تاثير له امله  دخپلواكة، مشروطيت او مأرنيزم جدى غوشگتونكى  اوكلك طرفدار و، او يو حگل بيا ييگ د استقلال ،  اّزادة  اوملي  حاكميت چيغه اوچته كؤه.  دده تگينكگه ملي او  اّزادي بخشگونكي  اراده،  دمحمود طرزي عالمانه  لارشگوونه او دمحمد ولى خان  رشگتينيگ ملكگرتيا او دلمؤنيو  تيت  او پرك شوو  مشروطه  غوشگتونكو بيا  تشكل او فعاليدل  دديگ سبب شو  چيگ ديويگ خوا  دانكگريزي  استعمار نه د اّزادة  مطالبه  اودبليگ خوا  په وطن كيگ دخگو اؤخيزو  ريفورمونو غوشگتنه راپورته كؤي. چيگ په ديگ لؤ كيگ  دپوهنيگ  ژور اصلاحات د شگحگو  دحقوقو، اّزاديو  او شگوونيگ _ روزنيگ  ته پاملرنه، دشگحگينه انجمنونو  مينحگ ته راتكگ،  دارشادالنسوان  دجريديگ خپرول اود نورو عام المنفعه  اصلاحى پروكگرامونو طرحه كول  دوخت  هغه ژور  اصلاحات و چيگ د 1919 _  1924 پوريگ  په بريالي أول  عملي شو.

 خود حگوان پاچا د1927 كال دوهمه ريفورمي طرحه چيگ ديويگ   خوا ييگ دداخلي فيوأالانو، روحانيونو، او خارجى  يرغلكگرو د منافعو  او غوشگتنو سره سمون نه خوؤ، او دبليگ خوا په يوه وروسته پاتيگ سنتي  تگولنه كيگ ييگ دخلكو تحمل، درك، پوهه او ددوى فرهنكگي اومدنى پرمختيا او مساعدت اودخپليگ دولتى اداريگ  بيگ كفايتى او مخالفت  په نظر كيگ نه و نيول شوى، خو دژوريگ علاقه مندة له مخيگ ييگ په خورا تلوار سره  دخگو اؤخيزو خنأونو په مقابل كيگ مقاومت او مبارزه  او ديويگ مدني تولنيگ جوؤول خپله اساسي دنده ، مكلفيت او دوخت ضرورت باله چيگ متاسفانه  ددغو خگو اؤخيزو  ستونزو له امله  په نطفه كيگ خنثى  او داسيگ  پيگچليگ ستونزيگ ييگ راميگنحگ ته كؤيگ  چيگ تگوليگ لاسته راوؤنيگ، مادي او معنوي شتمنة مو دوحشت او بربريت په لمبو كيگ لولپه شويگ نو دداسيگ ترخو تجربو په پام كيگ نيولو سره  دنننيو  ديموكراتيكو غوشگتنو او ضرورتونو دپلي كيدو او پاتيگ كيگدو په خاطر  درونگ فكرانو اساسى دنده ده چيگ  دخپليگ تگولنيگ  مدني ظرفيت، سياسى شعور، ديموكراتيك تهذيب او فرهنكگى وده په نظر كيگ ونيسي. ترخگو يوحگل بيا مو داوبو په تمه سراب ته  دتلو او دوباره لاس مروؤنيگ  مخنيوي كؤي وي

******************************************************************

مرکه د شاغلی سيد اسحق گيلانی سره

 

پيمان عدالت:  شگاغلى سيد اسحق  گيلانى دولسمشرة لپاره دحگان   دكانديدولو   دلاملونو  په هكله   معلومات راكؤئ.

 سيد اسحق  گيلانى:

      بسم الله الرحمن الرحيم.  تاسو ته معلومه ده چيگ په تيرو 25  كلونو كيگ  دافغانستان خلك أير  حگوريدلى، او كوم مصيبتونو سره چيگ زمونإ  خلك مخامخ  شوي دي  په دغو   مصيبتونو   اوستونزو كيگ زه  له خپلو خلكو  سره شريك پاتيگ شوى يم، په جهاد كيگ  مى برخه اخيستيگ  ده او دافغانستان   په شخؤه ييزو حالاتو كيگ دخلكو ترخگنكگ ديوهمكار په صفت   دريدلى يم. موإ   دافغانستان  د جوؤشگت  لپاره د افغانستان   دملى پيوستون  نهضت جوؤ كؤ زموإ نهضت  افغانستان شموله نهضت دى  اوپه تگول افغانستان كيگ  خپل دفترونه  لرو او خلكو سره اؤيكيگ لرو.

  دنهضت  اجرائيه   شورا   داپريكؤه وكؤه چيگ ما دافغانستان  راتلونكى ولسمشرة  ته ونوموى، ترخگو   هغه اّرمانونه  چيگ دخلكو  په هكله   زما په  زؤه كيگ دي كه خداى غوشگتي وي زه هغه پوره كؤم.

 پيمان عدالت:  ستاسو له اّنده   به دولسمشرة  راتلونكى تگولتگاكنيگ خگومره   په أيموكراتيك أول پرمخ   ولاؤ شي؟

 گيلانى:   په خواشينة سره   له كوميگ  ورحگيگ نه چيگ دانتخاباتو  قانون  جوؤ شو، موإ كوشش  كاوه چيگ په افغانستان كيگ  يوأيموكراتيك انتخابات  وشي مكگر  دغه كميسيون   مطلق  په يوه خوا روان وْ ا وديوكس  لپاره ييگ قانون جوؤ كؤ چيگ  هغه كرزى صاحب  دى  او كوميگ هيليگ  چيگ    دافغانستان   خلكو لرلى  او هغه دأيموكراتيكو انتخاباتو  ترسره كيدل وْ زيانمنيگ شوى.  موإ په كراتو  خپل وؤانديزونه  ا وانتقادونه  وكؤل  اودولسمشرة  پنحگه  كانديدان  اود 23 كگوندونو   استازى  په يوه پيشنهاد ليك كيگ  مو خپليگ  نظرييگ وليكلى  اودانتخاباتو كگأ دفتر  اويوناما  ته مو واستولى  چيگ دانتخاباتو په قانون كيگ  تغيير او بدلون  راوستل شي دديگ لپاره  چيگ نوموؤى  قانون  دافغانستان  داساسى قانون پرخلاف  دى،په ديگ كيگ  بايد بدلون  او شفافيت راشي  او ا نتخابات بايدمطلق   أيموكراتيك وي.  خو متاسفانه  هيچا  زموإ   غوشگتنو   ته غوإ ونه  نيوه په پاى كيگ  ديگ نتيجيگ ته ورسيدو چيگ  دجمهورى رياست  دكانديدانو  يوه جبهه  جوؤه  كؤو، اته تنه  كانديدانو له  يوبل سره هم غإي شول ا وزه ييگ خپل دكانديد په حيث  وتگاكلم. كه چيريگ  انتخابات وكگتگم  لومؤى به دانتخاباتو دقانون 41 ماديگ  ته  تغيير  وركؤم  چيگ په هغه كيگ  دلسو زرو كارتونو راتگولول،  دپنحگوسو  زرو افغانيو   تحويلول او په قانون كيگ  حگينيگ  نوريگ ستونزمنيگ  ماديگ  چيگ   دبدلون   اؤتيا ييگ ليدل كيإي په هغو كيگ  به بدلون راولم ترخگو  د افغانستان  خلك وكولاى شي په راتلونكى  كيگ په رشگتنى أيموكراتيك   فضا كيگ  انتخابات ترسره كؤي. 

 پيمان عدالت:  ستاسى پخوانى سياسى  فعاليتونه دديگ خبريگ  خگركگندويه دىچيگ ستاسى  دريحگ دپخوانى  پاچا محمد ظاهر  ته دواك  دسپارلو په شا او خوا  راخگرخيده اّيا اوس ستاسو   په دغه دريحگ كيگ  خگه بدلون  راغلى ؟

گيلانى : حتماً بدلون  راغلى  په ديگ چيگ دافغانستان دخلكو استازى  په اضطرارى  لويه جركگه  كيگ اعليحضرت  محمد ظاهر  ته دملت دبابا لقب  وركؤ او اوس هغه دافغانستان يونيك نومى سپين إيرى  په حيث خپليگ دنديگ لري  

 او دافغانستان   دولس غوشگتنه  داده چيگ هغه واقعاً  ديو بابا په  حيث  پاتيگ شي .

 پيمان عدالت:

 ستاسو   په اّند دولسمشرة دتگاكنو  دكگتگلو   لپاره به كوم  نوى ائتلافونه   رامينحگ ته شي او تاسو به په نوى احتمالى   ائتلافونو كيگ كگأون وكؤئ اوكه  په خپلواكه توكگه  به دغه كمپاين ته ادامه وركؤئ؟

گيلانى:  زموإ  لپاره دخوشگة  حگاى  دى چيگ يو شمير  هغه  شخصيتونه چيگ دافغانستان دولسمشرة لپاره كانديد شوى وو خپل له كانديدة خگخه تير شول او زما شاته ودريدل  چيگ   زما دوه كسه مرستيالان  محترم قاسميار  صاحب او محترم نصرتى  صاحب  دهمدغو   كسانو له جملى خگخه   دى. دا خپله  خگركگندوى چيگ په افغانانو كيگ دا روحيه پيدا شوى  ده چيگ دوى  سره نإديگ شى او  په خپل كگران هيگوادافغانستان كيگ  ديوسالم نظام   درامينحگ  ته كولو پخاطر  يوكگأ حركت په لاره  واچوى. خگرنكگه چيگ مونإ دكانديدانو د يويگ جبهيگ دجوؤولو  نوشگت كگر يو،  يوحگل بيا نورو كانديدانو ته بلنه وركوم ترخگو  دغه جبهه  پياوؤيگ  كؤى له هغيگ نه بغير أيره ستونزمنه ده چيگ په انفرادى  توكگه  هر يو  وتوانيإي  دومره  راى  وكگتگي  چيگ وكولاى شي  دافغانستان  راتلونكى مشرة ترلاسه كؤى. زمونإ هيله   داده چيگ د افغانستان   دخلكو كارتونه  تقسيم نه شي  يو يادوه و خواو ته  استعمال شي ترخگو  يو اكثريت   وتوانيإي  ديوحركت پلوي  وكؤي   او هغه واك ته ورسوي.

 پيمان عدالت:  اّيا  تاسو  به دولسمشرة  دتگاكنو تر پايه پوريگ خپليگ  انتخاباتى مبارزيگ ته دوام  وركؤى  او يابه  په نيمه  لاره كيگ  ديو بل  كانديد  په كگتگه   تير شي،  كه چيريگ خپل كانديداتورة  خگخه صرف نظر  وكؤي  له كوم بل  كانديد  خگخه به ملاتؤ وكؤي؟

گيلانى:  تر اوسه پوريگ  موإ دا فكر نه دى كؤى  خگرنكگه چيگ مى دمخه اشاره  وكؤه يو شمير كانديدان   زما په كگتگه  تير شول زه داخيال  نلرم   چيگ د  بل چا په كگتگه  له خپليگ  كانديدة خگخه تير شم  په همديگ  اساس موإ  جبهه   جوؤه كؤيده  هر خگوك چيگ په دغه جبهه  كيگ له موإ سره  يو حگاى كيإي  زمونإ   غيإه  ورته خلاصه   ده او تراوسه   پوريگ  دا فيصله نه ده شويگ چيگ  " گيلانى "  به بل چا پسيگ  لاؤ شي.

 اويا له خپليگ كانديدة  نه تير شي.

 پيمان  عدالت:   تاسو خپل  ا نتخاباتى  مبارزيگ دپرمخ  بيولو لپاره كوم كگتگه ور ولسي حگواكونه له حگان سره لرئ؟

گيلانى :  د افغانستان   دملى  پيوستون   نهضت   دهيواد په هر كگوتگ  كيگ خپل سيمه ييز   دفترونه لري، خلكو سره په روابطو  كيگ  دي، كله چيگ ما  دراى وركولودلسو زرو  كارتونو دتگولولو  كار پيل  كؤ  د افغانستان   دتگولو ولايتونو خگخه په دوه ورحگو كيگ دا كار بشپؤ شو، بله خبره  داده چيگ زه دافغانستان دجهاد  او بدوورحگو ملكگرى يم، زه دخپلو خلكوملاتؤ له حگانه سره لرم  په هيخگ پردى  اتكا نه كوم.

 پيمان عدالت:   خگرنكگه  چيگ ليدل كيإي د افغانستان   سياسى  قضاياو بهرنى اؤخ په حگانكگؤى  توكگه دامريكيگ دمتحده ايالتونو دريحگ  دولسمشرة په تگاكنو كيگ دپام وؤ  ده تاسو ددغه ملاتؤ  لپاره كوم  أاأ  ترلاسه كؤى دى؟

گيلانى :   زه يوريشگتينى  مسلمان يم ، تگوله  مرسته له خداى نه غواؤم   چيگ پر خلكو رحم وكؤي  اود وى دداسيگ نظام   خاوندان كؤي  چي ددوى  په خوشگه  وي. په تيرو  25  كلونو كيگ  افغانستان لاسپوخگى  نظامونه  درلودل   اوپرديو  زموإ لپاره   نظامونه  جوؤ كؤي چيگ  هغه تگول  زموإ دخلكو   دتاييد  وؤ  ونه كگرحگيدل.  په همديگ وجه په افغانستان  كيگ نظام   نه ده تگينكگ   شوى او سيستم   مينحگ  ته نه دى راغلى.   اوس زمونإ   هليگ حگليگ  دادى چيگ  په افغانستان  كيگ دخلكو   په خوشگه  نظام  جوؤ شي   كه چيريگ   موإ واك ته درسيدلولپاره دپرديو أاأ  ترلاسه كو  او هغوى دا ووايى  چيگ تاسيگ  دافغانستان  راتلونكى  ولسمشرياست  نو فكر كوم چيگ له  پخوانيو  سره به خگه تفاوت ونلرى.   زموإ   روابط  بايد نؤة  سره ددوستة  پربنا،  وي نه د غلامة  پربنا پردى بايد موإ ته نظام  ونه تگاكى بلكه   زموإ  خلك ديگ خپل  سياسى  نظام وتگاكى  او له نؤة سره دى نژديگ  اؤيكيگ  ولري.  زموإ سياسى كؤنلاره  به دامريكيگ سره داوى چيگ هغو سره به أير نژديگ  روابط  ولرو.  زه دامريكائيانو  خگخه په افغانستان كيگ دبدلون  دراوستلو  په اؤوند مننه كوم مكگر  دا چيگ زموإ لپاره  سياسى نظام  وتگاكى  په ديگ برخه كيگ له هغو سره موافق نه يم.

پيمان عدالت:  كه چيريگ تاسو

 

گيلانى:   دانتخاباتو دفتر زموإ  له كگوت  نيونو سره مخامخ شو حگكه  دوى داساسى قانون پرخلاف لومؤنة  قدم كيشگود، دافغانستان  خلك خپل  اّواز  جكگ  كؤ خو هيخگ  چا غوإ  ونه نيوه.  كه چيريگ  په انتخاباتو كيگ  داساسى قانون پر خلاف  كوم كار  ترسره كيإي  دهغيگ مسئوليت به  ددولت، دكرزى  صاحب ددولت  او د انتخاباتو  دتنظيم  دكگأ دفتر   په غاؤه  وي. دافغانستان   دولسمشرة لپاره   دكانديدانو دشخصيتونو  خگيؤل  چيگ دانتخاباتو ددفتر دنده  ده او موإ ا فغانان دنوموؤي دفتر  نه په كلكه غواؤو ترخگو  ديو مسلمان او بادرده  افغان په حيث  دكانديدانو په هكله   ژوره  كتنه وكؤي  اوهغو كسانو چيگ لاسونه  ييگ  دافغانستان   دخلكو  په وينو  ككؤ دي، هغو كسانو چيگ په داخلى  جكگؤو كيگ ييگ برخه  درلوده،  هغو چيگ دپرديو  سره په روابطو  كيگ دى او  هغوى  چيگ خارجى  تابعيتونه لري  پريگ نإدي چيگ دولسمشرة  په تگاكنو كيگ برخه واخلي . دانتخاباتو  كگأ دفتر بايد افغانانو  ته دا وشگيى  چيگ په نوموؤي  دفتر كيگ  بادركه اوبادرده  افغانان  ناست دي اوهغو كسانو چيگ دافغانستان پرخلكو  ظلمونه كؤي دي دهغو دكانديدة   مخ نيوى  وكؤي كه چيريگ دا كارترسره نه كؤي، دديگ دفتر نه به بل كمزورى   كميسيون  په افغانستان كيگ  نه  وي