دوه مخی او مبهم سياستونه ناکام سِاستونه دی
د افغانستان دملى سياسى ستونحگو غوتگه نه يوازيگ خلاصه نشوه بلكه د هريگ ورحگيگ په تيگريدو سره لانوره هم كلكيإي ا وغتگيإي . دملت دبدمرغيو عوامل او لاملونه په بوإنونكى او كگواشگونكى توكگه مخ په حگواكمنيدو دى.
هغه هيليگ چيگ دطالبانو له ماتيگ خگخه وروسته دبن دپريكؤو اوشويو ژمنو له مخيگ راتگوكيدلى وى ددوه نيمو كلونو دترخو او خواشينوونكو تجربو اوپيژندكگلوى په رنگا كيگ په وچيگدو اوناهيلو بدلى شوى. كگومان داو چيگ دنؤيواليگ تگولنيگ په مادى او معنوى_ سياسى ملاتؤ تگوليگ پريكؤيگ اوشوى ژمنيگ دپلي كيدو اوعملي كيگدو جامه اغوندى . سوله اوامن به كور به كيإي، دكار بوخت تيا ( اشتغال) اوبسياينى بهير به دهوساينى په لور لاره لنأوى دجنكگ جكگؤيگ ، زور زياتى، ويريگ او بيگ روزكگارى لاملونه او اسباب به ختميإي، د ملى هر اؤخيزيگ بيا رغونيگ پروكگرام به عملى كيإي، په دولتى نظام كيگ به دبيگ وسليگ كولو اووسليگ راتگولولوچاريگ بشپؤيإي، دألو او تنظيمونو وسله والو او رپكو حگاى به ملى پوحگ نيسي. دا ملى اردو او پوليسى امنيتى حگواكونه به دملى چارو اوسياسي نظام دسمون او قانونمن كيدو لپاره دملى اراديگ ساتنه، ملاتؤ او پخلى كوي.
خو بد مرغى دا وه چيگ خبره په هماغه پيل كيگ په معاملو ا و دواك پرسر په جوؤجاؤيو پيل شوه ،ا و دهمديگ لؤة امتداد دوه مخو او مبهمو سياستونو ته مخه كؤه چيگ د هيواد په بيلابيلو چارو كيگ ييگ خپل منفى اثرات پرحگاى پريشگودل.
حاكيمت ملىامانت دى ژمنيگ او مسووليت ئيگ بايد ا داه شي. ملت ته په دوه نيمو كلونو كيگ دديموكراسة _ تگولنيزى پرمختيا _ سوليگ امنيت او ... دملى عمران او په خپل ملى سياسى برخليك كيگ دهغوى د ونأيگ او كگأون زيرى اووعدى وركؤل شوى وى له بليگ خوا ددولت اساسى چاريگ دوسله والو تنظيمونو او ألو پرمتگ ولاؤيگ دى چيگ حاكميت خپل حق كگنگى. دا متضاد حالت _ ملت او وسله وال سياسى حگواكونه _ دولت مشر دخپلو موخو په لوريگ دپريكنده هوأ نيولو په دوه لاره كيگ تگكنة كؤى دى. ا و شويو ژمنو په اؤوند ددولت پاتيگ راتلل او هم وسله وال تنظيمونه دقدرت ستنيگ او اپوزيسيون پاتيگ كيدل يوازيگ يوه معنا لري اوهغه ديموكراسى او ملى ژمنو ته ددولت شا كول دى.
ديمو كراسى،يوازيگ په حگينو شگارونو كيگ دخپرونو اّزاد خپرول، دشگحگو په شگار كيگ مخ لوخگيگ كگرحگيدل او حگينو ادارو كيگ دهغوى كار كول ا و دنجونو دشگوونحگيو ته تلل ، په معنا نه ده. ديموكراسى،تگولنيز ، سياسى ، اقتصادى اوفرهنكگى پروكگرامونه غواؤى او دهغو دپلى كولو لپاره بايدرغنده اوروشگانه سياست اوتكگ لوريگ غوره اوعملى كؤاى شي.
خودوه مخى او مبهم سياست نه يوازيگ دا پروكگرامونه نه دى وؤانديگ كؤى بلكه ددولت جوؤونيگ بهير دلومؤنى ائتلافى ا داريگ دشاملو اؤخونو په كگتگه په انحصارى توكگه پرمخ ردومي اوديگ كار دتگولنيگ جوؤونه او دخلكو هوساينه شنأه كؤى ده او دخلكو اعتماد ددولت په باب له مينحگه تللى دى.
زورواكة دوسله والو تنظيمونو په ملكگرتيا كيگ زور اخيتسى ، نؤيوالى مرستيگ دواكمنو ألو او دهغوى دپوحگى سياسى ملكگرو ترمينحگ ويشل كيإي، دخلكو شتمنى اوحقوق تروؤل كيإي، دموكراسى د ملنأو وسيله كگرحگيدليگ ددولت دمصلحتىمرموز اوكمزورو كؤو وؤو په وجه نه يوازيگ هر اؤخيز فساد زور نيولى ، رشوتونو غلا كگانو، چور چپاول او دوسلو، نشه يى توكو "پوأر هيروئين...) قاچاق ، دمافيايى بانأونو د ملك پر چارو واكمنيدل او دولتى اؤيكيگ دناوؤه كگتگو وسيله كگرحگيدل، دواكمنو ألو دقدرت اوكگتگو لپاره دفتنو اوعوام فريبى بازار كگرمول اوداسيگ نور هغه توره لؤة ده چيگ دملت دحگبيشگلو، وركاوى اوجدى محروميت پايله بيانوي.
خگرنكگه چيگ ليدل كيإي دتگوپكسالارو شنوغديو واكمنى اوقدرت د دولتى نظام دچتر لانديگ لاهم حگواكمنه پرمخ حگى اود هغوى شته والى ددولت دسياستونو لومؤيتبو تشكيلوى اّيا دا اودغه شان كؤنيگ دا فغانستان درديدلى ولس ته خگه پيغام، تعبير او ذهنيت وركولاى شي؟ بغير له ديگ نه چيگ ووايى: شگاغلى كرزى اودهغه انأيوالان د راتلونكى ولسمشرة اوپارلمانى تگاكنو لپاره حگانونه چمتو كوي او دغيگ موخيگ ته درسيدو لپاره غواؤى دهغو كسانو ملاتؤ هم له حگانه سره ولري چيگ بيگ وزلى خلك يى له سيورى خگخه هم أاريإي. دهيواد خلك پديگ تمه دى چيگ دولت اوددولت مشر ديگ دخلكو لاره خپله كؤي اودولتى چوكة چيگ دخلكو سترامانت دى خپلى واكنى ددوام وسيله ونه كگرحگوى او داسيگ دريحگ ديگ خپل كؤى چيگ ددولتى اركگانونو ولجه كولو او انحصار ته دپاى تگكى كيإي، ترخگو هغه ستونزيگ چيگ دأيموكراسى اوتگولنيز- اقتصادى پرمختكگ د لاريگ پر سر په لوى خنأونو بدل شوى له مينحگه يوسي اويالإ ترلإه ديگ دستونزو كچه راتگيتگه كؤي.
*****************************************************************
ترايبليزم،بدلون او پرمختيا
داکتر نادر حساس
په سياسي ، اقتصادي، فرهنكگي او اجتماعى ارزشگتونو كيگ هرأول پرمختيايى ريفورم اوسمون ته كگوتنيونه او كگوتخگنأنه، دنوشگت، مدنيت اوعدالت په وؤانديگ دتگولنيز لمسون اوپاخگون راپارونه،دملي هويت پياوؤتيا ا و سپيخگلتيا دملي انرشيزم په توفان كيگ غورحگونه،او دقبيلوي سنتونو د تفسير اوتعبير په رنگا كيگ دتگولو تگولنيزو ارزشگتونو ، واقعيتونو او بدلونونو رتگنه او غندنه، دترايبليزم مركزي او محوري اؤخونه دي.
ترايبليزم په تگولنه كيگ دمادي او معنوى شتمنى ستر دشگمن اودنوشگت اودمدنيت پرحگاى دوحشت او بربريت حاكميت غواؤي، ترايبليزم دخپل فزيكي شتون اوعقيدوي بقا او جفا دپاره دتگولنيگ دين او فرهنكگ قبيلوي سنت كگر حگوي. او داسيگ پيچلي اورانغشگتي ستونزيگ را مينحگ ته كوي چيگ تگولنيز پرمختيايى اوتكاملى بدلونونه په سنتى اوعنعنوى تروإمى كيگ لار وهلى او واخى وؤة كؤي.
په تاريخي لحاظ ترايبليزم هغه كؤغيؤنه اوناوليگ ستونزه ده چيگ په اكثرو تگولنو كيگ لسيزى اوسليزى نيسي خو دهريگ تگولنيگ دسياسي، اقتصادي، فرهنكگي او اجتماعى نهادونو دوديگ او پرمختيا په ترخگ كيگ دمدنى ازادة او ديموكراتيك تهذيب ارزشگتونه رامينحگ ته كوي. چيگ دتگولنپوهنيگ له مخيگ خگو كگونيگ نسلونه پخپل وخت او نوبت سره دواقعيتونو دپيژندنيگ په بنستگ دنوموؤو ارزشگتونو دوديگ او بشپؤتيا په نيت خپله ونأه اوسهم ادا كوي دقبيلوي استبدادى فرهنكگ شوم ميراث په خپل رغنده اوتگاكونكى رول سره پاى ته رسوي. دسياسى اواقتصادى پلوراليزم په منلواو پلي كولو سره تگولنيز تعادل اوتوازن رامنيحگ ته كوي. مدنى ارزشگتونه دتگولنيگ كلتور اومدنى تهذيب اواخلاق دتگولنيگ په عادت اوفرهنكگ بدلوي چيگ ددغو خگو اؤخيزو پرمختيايى او تكاملى پؤاوْنو په ترخگ كيگ دترايبليزم دكرغيؤن او كؤكيچن دام لؤة كؤة كؤة كيإي او دوكگؤنيزو ازاديو او بشري حقوقو ددفاع او مصئونيت دپاره مطمئن ضمانت ا و هر اؤخيز حمايت رامينحگ ته كيإي خو چيرته چيگ ازادى دترايبليزم په زندان كيگ زولانه او ديويگ تگولنيزيگ او منل شوى غوشگتنيگ په توكگه مطرح نه وي هلته دموكراسى او پرمختيايى بدلونونه دخپلو وظيفوي كؤو وؤو دپاره عملي أكگر نلري اودا حگكه چيگ حقوق او اّزادى تگولنيز اهداف، او سياسى كگوندونه هغه موثريگ او كگتگوريگ وسيلي دي چيگ تعدد ييگ دتگولنيگ سياسى اوفرهنكگي غنا اوسالمه سيالي يى دتگاكلو تگولنيزو اهدافو په لور تلون وى دديگ ديموكراتيك اصل دمنلو او پلي كولو سره سره دنننيو سياسى او اجتماعى اؤتياوْ په پام كيگ نيولو سره پخپليگ تگوليگ انرژة او توان سره دداسيگ يو حگواكمن ملى سرتاسرى سياسى كگوند جوؤشگت او رامينحگ ته كول پكار دي چيگ زمونإ دجنكگ حگپلي هيواد دهريگ ژبي، قوم، مذهب او منطقى شگكارندوى او أاأمن تگولنحگى وي.
دداسيگ كگوند رامينحگ ته كول پكار دي چيگ پخپله خگركگنده او مطمئنه فرهنكگى مبارزه خپل ژغورنده كگوندى اهداف، اجتماعى هويت او ريشگتينيگ خگيره را شگكاره اودخپليگ پياوؤى سياسى مبارزيگ په أكگر كيگ دتگاكلو كگوندى اهدافو په لور خپليگ تكگ لاريگ بيان او دديگ دواؤو په كگأون او پيوستون كيگ دخپلو رغنده كگوندى اهداف وضاحت او شفافيت رامينحگ ته كؤي او بالاخره پخپلو ريشگتينو كؤو وؤو تگولنه أاأمنه كؤي چيگ دراتلونكو خگو اؤخيزو برياوْ او ملى ثبات دمينحگ ته راوؤو په خاطر به يو أاأمن ضامن وي.
*****************************************************************
په يخ ليکل شوی اولمرو وِلی کری دی
پِِیاوری
دبن دپريكؤو پر مصلحتونو او سازشونو ولاؤ جوؤشگت او تركيب دخپليگ هماغيگ لمؤى ورحگيگ خگخه دولس په منحگكيگ داميد ا و أار فضا او چاپيريال رامنحگ ته كؤى و. دتؤون دلاس ليك خگخه راوروسته ددوه نيمو كلونو پيشگو د ا وشگودله چيگ نوموؤى تؤون خگومره دملت دغوشگتنو او هيلو سره واتگن درلود او كارونه ييگ خگومره دهماغه تركيب دبرخه والو كؤيو دكگتگو او مصلحتونو په ا ساس پرمخ تللى دى!! دا چيگ دا فيصليگ خگومره په هغو برخو كيگ چيگ ولس ورته په خوش بينانه نظر كتل ا و په نسبى أول ورته هيله من و په سمه توكگه عملى شوى دى او په كومه پيمانه سرغؤونيگ شويدي . دهيچا خگخه پتگيگ نه دى. په حگغرده ويلاى شو چيگ دسرغؤونيگ توله دغاؤى ايشگودنيگ په پرتله أيره درنده ده. كه دتؤون مختلفو موادو او پؤاوونو ته نظر وكؤو وبه كگورو چيگ دكابل دغير نظامى پاته كيدو خگخه نيوليگ بيا په ميراثى او غاصبانه توكگه د دولتى ادارو دخگوكيو ترويش پوريگ، دبيؤنى او داساسى قانون لويى جركگيگ داستازو دتگاكنيگ اود جركگو په تگوله پروسه كيگ د زر او زور خگخه كار اخيستل، دبيگ وسليگ كولو غير سالم سوؤبهير او په هغه كيگ د اخلاص نشتوالى دى. ملى اردو او پوليس چيگ اصولاً بايد دكارى تجربى ، اهليت، مسلك، وطن او ملىكگتگو ته د وفادارى پر بنستگ جوؤ شوى واى نه دونأو او ويشنو په اساس تگول هغه خگه دى چيگ ستركگيگ تريگ نه شى پتگيدلاى خو لكه خگنكگه چيگ مو د مخه وويل دبن دغونأيگ جوؤشگت يورشگتينى ملى تركيب نه و او دملت اؤتياوو اوهيلو ته په كيگ حگاى نه ووركؤ شوى او ددغه جوؤشگت هريگ أليگ او كؤة دخپليگ حگانكگؤى اجنداء په لرلو سره ييگ په هغه كيگ كگأون كؤى و او دملت هيليگ په كيگ نه وى نغشگتيگ نو خگركگنده ده چيگ أيره توقع هم نه شوه كيداى په دغو دوه نيمو تيرو شوو كلونو كيگ دبن دپريكؤو دموادو خگخه سرغؤاونيگ خگخه بر علاوه ولس له نورو أيرو ستونحگو سره لكه وژنيگ، غلاويگ، دماشومانو تشگتونيگ، دشخصى او دولتى شتمنيو غصب اودشخصى كگتگو دپاره دهغو استعمال اوداسيگ نور سره مخامخ شوى دى چيگ په اؤه ييگ شگاغلي كرزى په أيره سخاوتمندى اوا خلاص فرمانونه صادر كؤى دى، كميسيونونه ييگ موْظف كؤى دى خو هرخگه بى نتيجيگ پاته شوى او د وخت په تيريدو سره فراموشى ته سپارل شوى دي. په يخ ليكل شوى او لمر ويلى كؤيدي. ددغو پيشگو او حالاتو اساسى علت بيا هم مصلحتى اوسازشى برخوردو نه دى چيگ پايلى ييگ له شك پرته أيريگ منفى او په روانه پروسه او په حگانكگؤيگ أول په دولت بانديگ دولس دبيگ باورة اونا اميدى سبب كگرحگيدلى دى. نوموؤى حالات په خپل وار ددولت سره دعدم همكارة چاپيريال رامنحگ ته كؤيدى حگكه دا پيشگيگ دومره عادىنه وى چيگ أير ساده او سرسرى نظر باندى ورته كتل شوى واى. اويا دحگينو چارواكو په وينا سوء تفاهم بلل شوى واى!!
ولس دبن دتؤون دهرى ماديگ اوپريكؤيگ جدى عملى كيدل غوشگتل. افغان ولس اوس ديگ نتيجيگ ته رسيدلى دى چيگ دتؤون تگول برخه وال د خپلوحگانكگؤو كگتگو په اساس يويگ شريكى اجندا بانديگ موافقيگ ته رسيدلى دى او د دغيگ اجنداء دتحقق دپاره خپل منحگى تعهدات اومصلحتونه لري اوسره راضى دى لكه ايرانيانو به چيگ درضا شاه په باره كيگ ويل : " زه رضا، پلار ميگ رضا، حگوى مى رضا دايران ملت دى ناراضه وى خگه پروا لري"
دنيويارك تگايمز دمجلى سره دشگاغلى كرزى مركه چيگ تگوپك سالاران يى دطالبانو خگخه خطرناكه بللى دى زمونإ وطنوالو ته دحيرانتيا وؤ خبره نه ده ولى داسيگ شگكارى چيگ "واكمن هله په چيغو شو چيگ مرض زور وكؤ او دملا صاحب غوايى مؤه كؤه" او دنويو اقداماتو كولو اؤتيا ته ييگ پام شو همدارنكگه كرزى دا هم ويلى دى چيگ دبيگ وسليگ كيدو دپروكگرام ناكاميو په خلكو كيگ ناهيلى خپره كؤيده اودديگ پرحگاى چيگ نوموؤى پروكگرام لكه خگنكگه چيگ ييگ ضرورت دى په چتگكة پرمخ ولاؤ شي دكندى خواته روان دى دملت له نظره په هيواد كيگ داّرامى ا وثبات دپياوؤتيا دپاره دنوموؤو بى مسئوليته وسله والو ألوبيگ وسليگ كيدو ته كلكه اؤتيا ده. دبيگ وسليگ كيدو په بدل كيگ دامتياز او مقام غوشگتل دچا حق نه دى، حگكه دبيگ وسليگ كولو پروكگرام دستونحگو دله منحگه وؤلو اوهيواد ته ديويگ وفادارى اردو دجوؤيدو په مقصد عملى كيإي. ديگ كيگ شك نشته چيگ دولت مسئوليت لرى چيگ دهيوادتگول وكگؤو ته دتوپير پرته دمسلك او اهليت پر بنستگ دكار او ژوند مناسبى زمينيگ برابريگ كؤى. داسيگ نه ده پكار چيگ همدا أليگ چيگ ملت او هيواد ته ييگ ستونحگيگ جوؤيگ كؤي بيرته په ملى اردو او ملى پوليسو كيگ حگاى په حگاى شي چيگ دپخوا خگخه لا زيات په قانونى أول او تل تر تله په ملت وتپل شي په ديگ اؤه وؤانديز دادى چيگ نؤيوال ائتلاف او اسلامى انتقالى دولت دتگوپك مار په هكله چيگ دهيواد سياست، اقتصاد، تگول واك او هرخگه ييگ په لاس كيگ نيولى دى دوه مخى پاليسى پريإدى حگكه چيگ نؤيوال ائتلاف او د دولت چارواكى دنوموؤو خپل سرو مليشو پر خلاف خگركگندونيگ كوي او حتى وايىچيگ دمخدره موادو په قاچاق كيگ هم دهمدوى لاس دى چيگ دكورنيو چارو وزير ورته درسوا كولو كگواشگ كؤيدي. خو له بليگ خوادوىسره كگأ پلانونه جوؤوى اودنورو زياتو امتيازاتوترخگنكگ أير مالى امتيازات هم وركوي يو شگه مثال يى دالقاعدى او طالبانو پر ضد كگأيگ هليگ حگلي دي. خو حقيقت دا دى چيگ دغو ألو هيخگ كله هم خپل حگواكونه او وركول شوى امتيازات دالقاعدى او طالبانو پر ضد په سم أول نه دى استعمال كؤى بلكه زياتره يى دخپل شخصى ژوند دبهبود اوپه ولس بانديگ دخپل نفوذ زياتيدو له پاره ناوؤه كگتگه اخيستيگ ده.