دکتور عبدالحنان روستائی       جرمنی

سیمینار دوم             "افغانستان درچهار راه حوادث"                   ۰۶ نومبر ۲۰۰۵م

سلاح و مهمات استعمال شده در جنگ افغانستان

و مختصری از تأثیرات آن بالای محیط زیست

1 ـ  مقدمه

به تاریخ 6 نوامبر 2005  در مرکز کلتوری افغان ـ جرمن آنلاین از طریق انترنت جر و بحث همه جانبه پیرامون غرامات جنگی که در اثر تجاوز شوروی سابق در افغانستان به میان آمده، صورت گرفت. درین رابطه صحبت مختصری در خصوص سلاح و مهمات استعمال شده در جنگ افغانستان و مختصری از تأثیرات آن بالای محیط زیست نیز صورت گرفت. در نوشته حاضر مفرداتی ازین صحبت ارائه میگردد. خساراتیکه توسط احزاب به اصطلاح اسلامی و ملیشه های «طالب» به اقتصاد کشور وارد گردیده و تأثیرات و تخریبات کاربرد سلاح ها و مهمات امریکائی منجمله سلاح های دارنده مواد رادیواکتیف در سقوط طالبان جزء این بحث نبوده  و در نوشته جداگانه مورد ارزیابی قرار میگیرند.

دوستان ارجمند !

 در جنگ تجاوزی اتحاد شوروی سابق در افغانستان به همهء  داشته های اجتماعی و اقتصادی افغانستان آسیب رسیده وتلفات و خسارات عظیمی رونما گردیده منجمله :

الف ـ  تلفات انسانی : مدهشترین ضربات این جنگ تلفات انسانی آنست، چه صد ها هزارانسان کشته شده و صد ها هزار معیوب ازین جنگ بر جا مانده، ملیونها انسان به بیرون افغانستان و ملیونهای دیگر به داخل افغانستان مهاجر شده اند. با در نظر داشت اینکه خون یک انسان را جهان پرداخته نمیتواند تلفات انسانی جنگ افغانستان خیلی ها سنگین است.

ب ـ  تلفات اقتصادی : در اثر این جنگ مجموع چرخ های اقتصادی افغانستان از حرکت بازمانده، ساختار های زراعتی و سیستم های آبیاری نابود شده و شیرازه امور اقتصادی و اجتماعی کشور از اساس فرو ریخته است. به جای تولیدات مواد غذائی و صنعتی، کشت ، خرید و فروش و قاچاق مواد مخدر رونق گرفته و در ورای آن شبکه های مافیای داخلی و بین المللی آن در کشور تأسیس گردیده است.

ج ـ  خسارات کلتوری : در اثر این جنگ تجاوزی گنجینه فرهنگی کشور، بخصوص معارف کشور خسارات مهلکی دیده، وحدت ملی کشور خدشه دار گردیده و دشمنی های قومی و منطقوی دامن زده شده. به جای فرهنگ اصیل کشور اینک فرهنگ های مبتذل از خارج، منجمله از کشور های همسایه، به وطن سرایت کرده و موجب بروز مشکلات اجتماعی گردیده است.

یکی دیگر از خسارات جنگی تخریب محیط زیست است که علاج آن نه به سالها بلکه به ده ها سال وقت نیاز دارد. میلیونها ماین ضد پرسونل در انتظار قربانی کمین کرده اند. سیاست جنگی زمین سوخته ساحات وسیع زراعتی را از حاصل انداخته است و در بعض نقاط کشور آبهای روزمینی و زیر زمینی زهری شده اند که باعث امراض حیوانی و نباتی میگردند.

در صحبت حاضر کوشش به عمل میاید که بصورت ایجاز برخی از سلاح و مهمات جنگی را که روس ها درین جنگ تجاوزی بکار برده اند نام گرفته، مختصری از تأثیرات آنرا بالای محیط زیست ارزیابی نموده وبالای عواملی  که ازین ناحیه مانع پیشرفت اقتصادی کشورمیگردند، تأمل شود.

2 ـ  ساختار نیرو های جنگی

درین جا بصورت مختصر از قوت های جنگی شوروی و جزء و تام های اردوی افغانستان تذکر داده میشود. اردوی افغانستان در اثر تصفیه های خونین توسط حزب مزدور که به قدرت رسانیده شده بود، فرار عساکر و افسران از صف حکومت  و فشار غیر قابل تحمل که از ناحیت خیزش مردمی بر آن وارد میشد، تعداد آن روز به روز تا ¼  حصه تقلیل یافت. بناأ برای روسها چارهء باقی نماند جز اینکه مداخله آشکار نموده و به حریم افغانستان تجاوز نمایند. واین تجاوزی بود که برای اولین بار در تاریخ شوروی در خارج از مرز های پیمان وارسا صورت میگرفت.

قوت های جنگی اتحاد شوروی تا اخیر سال 1985 ازینقرار بوند :

-                  115.000 نفر نیروی مسلح فعال در خاک افغانستان

-                  40.000  نفر نیروی آماده باش در آسیای میانه که به طور نوبتی و تازه دم با قوای مستقر در داخل افغانستان عوض  میگردیدند.

-                  50.000  نفر نیروی کمکی آماده باش در داخل روسیه

-                  5.000  نفر قوتهای امنیت وزارت داخله شوروی وافراد کی جی بی

-                  10.000  پرسونل هوائی شامل جنگ مستقیم در داخل افغانستان و شوروی

-                  2.000  نفر مشاورین نظامی از شوروی، آلمان شرق، بلغاریا، کیوبا و همپیمانان شوروی.

رهبری جنگ از طریق قرارگاه جنوبی لوی درستیز وزارت دفاع شوروی صورت میگرفت که قرارگاه آن برای رهبری جنگ افغانستان در تاشکند قرار داشت. تا سال 1985 جنرال مکسیموف و بعد ازین تاریخ، جنگ افغانستان را جنرال میخائیل زایتزر رهبری میکرد. این قرارگاه جنوبی، رهبری قوای محاربوی روسیه در داخل و خارج از افغانستان را به عهده داشت که بخش اعظم آن مربوط اردوی شماره 40  شوروی میشد و کلأ در وزارت دفاع شوروی «قوماندانی حوزه جنوب عملیاتی» یاد میگردید.

قوای زمینی شوروی در داخل خاک افغانستان از اینقرار بودند :

-                  اردوی شماره 40  که مرکز آن در ترمز بود و یک قرارگاه آن در بالاحصار کابل قرار داشت.

-                  گارد 103  که تشکیل آن یک فرقه بود و در تپه تاجبیگ در دارالامان قرار داشت.

-                  فرقه 108  موتوریزه که در خیرخانه جابجا شده بود.

-                  فرقه 201  موتوریزه که در کندز قرار داشت.

-                  گارد شماره 5  که در شیندند جابجا شده بود.

-                  قوای سیار سرحدی کی جی بی مستقر در هرات و کابل.

قطعات و لواهای موتریزه ازین قرار بودند :

-                  قطعه 70  موتوریزه در قندهار

-                  قطعه 66  موتوریزه در جلال آباد

-                  قطعه 19  موتوریزه در غزنی

-                  قطعه 866  موتوریزه در فیض آباد.

علاوه برین قوت های منتظره اتحاد شوروی در آسیای میانه قرار ذیل جابجا شده بودند :

-                  فرقه 357 موتوریزه که در کشک قرار داشت.

-                  فرقه 360 موتوریزه که در ترمز مقر گرفته بود.

قو ای هوائی و مدافعه هوائی از اینقرار بودند :

-                  قوه مدافعه هوائی 38 گردیز

-                  گارد هوائی 375  بگرام

-                  قوه مدافعه هوائی نمبر 40  بگرام.

 قوای هوائی

برای فعالیت قوت های هوائی از میدان های هوائی دست اول و دست دوم استفاده به عمل آمده است. میدانهای دست اول ازینقرار بودند :

-                  میدان هوائی بگرام

-                  میدان هوائی کابل

-                  میدان هوائی شیندند

-                  میدان هوائی هرات

-                  میدان هوائی قندهار

میدانهای هوائی دست دوم ازینقرار بودند :

-                  میدان هوائی فراه

-                  میدان هوائی کندز

-                  میدان هوائی واخان

-                  میدان هوائی زرنج، مزار شریف، جلال آباد، غزنی و غیره.

 میدانهای هوائی شوروی که برای جنگ افغانستان مورد استفاده قرار گرفتند عبارتند از :

-                  میدان هوائی مرو

-                  میدان هوائی کشک

-                  میدان هوائی ترمز

انواع طیارات

-                  طیارات بمب افگن : مثل تی یو 16، تی یو 18. طیارات تی یو از نوع طیارات غولپیکری اند که معادل طیارات بم افگن امریکایی بی 52 میباشند که از خاک شوروی پرواز میکردند.

-                  طیارات شکاری : مثل میگ 23 ، میگ 27 ، میگ 29 ، سو 17 ، سو 22 ، سو 24  و سو 25. طیارات سو در مقایسه با طیارات میگ قابلیت مانور بیشتر را دارند.

-                  طیارات ترانسپورتی با قابلیت پرتاب بمب : از قبیل طیارات ای ان 12 و ِای ان 26 .  

-                  طیارات کشف : این طیارات به ارتفاع بسیار بلند پرواز نموده، به چشم دیده نشده، فقط آواز ضعیف آن به گوش میرسید که به اثر آن مردم منطقه را فورأ ترک میکردند، زیرا که فردایش بمباران همان ساحه آغاز میگردید و متعاقب آن عملیات نظامی شروع میشد و منطقه به آتش کشیده میشد.

انواع هلیکوپترها

-                  مانند هلیکوپتر های ام آی 24  و ا م آی 26  که اولی حدود 70  راکت و دومی دو چند آن راکت را در دو طرفه بدنه خویش انتقال داده میتوانستند. مردم افغانستان این هلیکوپتر ها را که زرهی اند و با ماشیندار 12،7 ملی متری و سلاحهای دیگری مجهز اند، بنام هلیکوپتر های پلنگی یاد میکردند که این هلیکوپتر ها با هلیکوپتر های هیپاچی امریکایی قابل مقایسه اند. این هلیکوپترها که زره قوی دارند، مؤثرترین سلاح روسی در جنگ تجاوزی شوروی به افغانستان بودند زیرا قابلیت مانور فوق العاده داشتند. علاوه برین این هلیکوپتر ها در عملیات گسترده نظامی بالای تانک ها به مثابه جاده صاف کن به پرواز میآمدند و راه تانک ها و پیاده نظام را به طرف پیش میگشودند.

-                  هلیکوپتر های نوع ان ام آی 8 برای مقاصد لوژستیکی منجمله اهداف ترانسپورتی بکار گرفته میشدند. این هلیکوپتر ها که با ماشیندار12،7 ملی متری مجهز بودند بمب های 256  کیلو گرامی را انتقال داده و پرتاب میکردند. این هلیکوپتر ها با نارنجک انداز های 30 ملی متری ای جی اس 17 مجهز بوده بمب های بتر فلای و پی اف ام 1  را پرتاب میکردند. علاوه برین طیارات مختلف دیگری نیز در جنگ افغانستان بکار گرفته شده. این مسئله از یک طرف اهمیت عملیات نظامی را مخصوصأ از آغاز سال 1984 که عمدتأ از هوا صورت میگرفت نشان میدهد و از جانب دیگر ضعف ارتش سرخ را در عملیات نظامی زمینی در کوهپایه های کشور به نمایش میگذاشت.

 قوای زمینی

این قوا شامل دسته های مختلف مجهز با سلاح های زمینی از قبیل تانک، توپ، هاوان، راکت، ماین های ضد وسایط و ضد پرسونل وغیره میباشد.

-                  انواع تانکها : از قبیل تانک های غولپیکر تی 34 و تی 85  که تنها به دسترس اردوی شوروی قرار داشت و دولت مزدور از آن بی بهره بود. تانکهای متوسط و کوچک از نوع تی 54 ، تی 55 ، تی 62  و تی 72  که به اختیار دولت مزدور نیز قرار داده شده بود.

-                  ماشین های محاربوی : از قبیل بی ام پی 1، بی ام پی 2، بی ام دی 1 ، بی آر دی ام 2 (این سلاح را در افغانستان بنام بیردم میشناختند). ماشین های محاربوی بی تی آر 152  در اختیار روسها و بی تی آر 60  پی بی و بی تی آر 70  در اختیار دولت مزدور قرار داشت. این وسایط جنگی کوچک اما خیلی متحرک و سریع السیر بوده واز قابلیت مانور زیاد برخوردار اند.

-                  سلاحهای ضد تانک: از قبیل آر پی جی 7، آر پی جی 16، اس پی جی 9 (73  ملی متری)، تی 12 (100  ملی متری) و آر پی جی 18 (66 ملی متری) و غیره. این سلاح ها برای از بین بردن استحکامات بکار گرفته میشدند.

-                  وسایط زرهدار نفر بری : از قبیل بی تی آر 152 ، بی تی آر 60  و بی تی آر 70 .

-                  راکتها : آنهایکه منفرد یعنی یکه یکه فیر میشوند از قبیل نوع اس دی 44  و بی ام 21  که قطر سر گلوله اولی 85 ملی متر و از دومی 122 ملی متر است. راکتهای پیچورا، لونا و دیونا که بین 7 تا 8 متر طول و بین 80  تا 100 سانتی متر قطر دارند. این راکت ها بیشتر از دشت کیله گی پرتاب میشدند. راکت های اسکات که منزل مؤثر آنها تا 280 کیلو متر میرسد و از تپه اسکات از نزدیکی های تپه تاجبیک کابل پرتاب میشدند.

-                  راکتهای که متواتر یا ضربه ئی یعنی همزمان و یا در فاصله زمانی بسیار کوتاه توسط راکت انداز ها پرتاب میشدند مانند راکت های بی ام  13 (132  ملی متری)، بی ام 16 ، بی ام 27 (220 ملی متری) و غیره.  

-                  مدافعه هوائی : ماشیندارهای مدافعه هوائی نوع زید اس یو 23 ملی متری، زید پی یو 14،5 ملی متری و داشکه 12،7  ملی متری، راکت های زمین به هوای نوع اس ای 2 تا اس ای 13.

-                  توپخانه : توپ های نوع دی 30 و ام 30 (122 ملی متری) و اوبوس های 130 و 152 ملی متری. هاوان های ثقیل 240 ملی متری و هاوان های غرنی نوع 82 و 120 ملی متری.

-                  بمب ها : بمب های ناپالم، بمب های که بنام های بمب های بیلری و بمب های خوشه ئی یا کلاستر معروف شده اند، بمبهای کیمیاوی و ماین های ضد پرسونل نوع پی اف ام 1 و نوع پی ام ان که بصورت بازیچه ساخته شده اند و ماین های ضد تانک.

-                  گازات کیمیاوی : مثلأ فوسجین،  سی اس، سی ان، گاز ضد اعصاب، گاز زرد میکوتوکسین که بناء برعلائم آن باید در کاریز های لوگر و در پغمان بکار برده شده باشند و غیره.

-                  سلاح های پیاده نظام : مثل ماشیندار های نوع 5،45 ملی متری، 7،62 ملی متری و 7،7  ملی متری که بنام های کله کوف، شیشه کوف، کلاشنیکوف، گرونوف، پی کی و غیره یاد میگردیدند.

3 ـ ترکیب مهمات بکار برده شده

درجنگ افغانستان سلاحهای کانفنسیونل یعنی سلاحهای متعارفی چون بمب، راکت، توپ، تانک و غیره بکار رفته. علا وه برین سلاح های غیر کانفنسیونل یعنی سلاحهای غیر متعارفی چون گازات کیمیاوی، مواد رادیو اکتیف و غیره بکار برده شده است. همه مهمات نظامی بکار برده شده از مواد مؤثر زهری ترکیب یافته که بیشتر از مواد کیمیاوی چون امونیوم، نایتروسلولوز، نایتروگلیسرین، نایتروپنتا، ترینایتروتولول، مواد منفجره و منفلقه و غیره ترکیب یافته اند. همچنین جهت ستر و اخفاء از گازات سازنده غبار و حائل چون سلفر تری اوکسید, کلورسلفان اسید، تین تترا کلورید و غیره استفاده صورت گرفته است. به همان اندازه ایکه طیف ساختار ها و وجه بکار برد مهمات وسیع است به همان اندازه هم نوعیت مواد کیمیاوی که در ساختار آنها بکار رفته است گوناگون میباشد. ولی همه مواد ترکیبی این مهمات دارای یک خاصیت مشترک اند و آن اینکه همه شان محیط زیست را به خطرات جدی مواجه ساخته و خسارات عظیمی را به عالم موجودات حیه و در رأس آن به عالم انسانی وارد ساخته مثلأ باعث بروز امراض گردیده و خاک و آب را زهری میسازند.

با در نظر داشت این مختصری که در مورد اسلحه و مهمات نظامی شوروی که در جنگ افغانستان بکار برده شده میتوان تصور کرد که ماشین غولپیکر جنگی شوروی که حدود 120.000 عمله و فعله مسلح داشت و رخصتی و مریضی نمیشناخت و ده سال تمام در چهار فصل سال در شب و در روز آتش افروزی داشت، چه خسارات عظیمی را در افغانستان موجب گردیده است.

4 ـ  خسارات جنگی

 خسارات جنگی ناشی از تجاوز شوروی در افغانستان را میتوان بطور عموم به دو بخش تقسیم کرد. یکی خساراتی که مستقیمأ در اثر عملیات جنگی به وجود آمده و دیگر خساراتیکه بصورت غیر مستقیم به پیکر اقتصاد کشور وارد شده اند. این دو نوع خساره متناسب به درجه اهمیت مناطق، یکی در مقایسه با دیگری سنگینی پیدا میکنند. مثلأ مناطق مهم و استراتیژک مانند مناطقی که راه های انتقالاتی از آن میگذرند خسارات بزرگ و مستقیم جنگ را متحمل شدند در حالیکه مناطق دور دست در اثر از هم پاشیدن بنیان های اجتماعی و اقتصادی و سیستم های زراعت و آبیاری زیر تأثیر جنگ بصورت غیر مستقیم خساره مند گردیدند.

الف ـ خسارات مستقیم

این همان خساراتی اند که مستقیمأ در اثر فعل و انفعالات حربی چون بمباران مناطق، اسلحه آتش افزاء مثل راکت، آتش توپخانه، سوختن، ویرانی و غیره به وجود آمده اند. این خسارات کلأ اجزاء سیاست جنگی « زمین سوخته» اند که از طرف شوروی در دهه اشغال افغانستان به اجراء گذاشته شد.

برای روشن ساختن موضوع  سیاست جنگی « زمین سوخته» که استراتیژی نظامی روسها را در افغانستان میساخت و روسها ازین تاکتیک درحملات خود در سراسر افغانستان استفاده میکردند، بطوربسیار مختصر و بدون بکار برد اصطلاحات مسلکی نظامی ذیلأ توضیح داده میشود.

تاکتیک حمله روسها طوریست که قوای پیاده به همراهی قوای تانک قبل از حمله در مرز منطقه ایکه مورد حمله قرار داده میشد، جابجا میشدند. این جابجائی اکثرأ از طرف شب صورت میگرفت. در عقب این قوای پیاده وتانک قوای توپچی و قوای راکت انداز ثقیل جابجا میگردیدند. با تکمیل شدن این جابجائی و قبل از دمیدن نور صبحگاهی که هنوز همه جا تاریک و مردم محل در خواب میبودند، بمبارد هوائی سنگین و آتشباری ثقیل از زمین توسط قوای راکت و توپچی که نام برده شد، آغاز میگردید.این آتشباری که بنام آتش احضارات یاد میگردید در جنگ های منظم باید حد اقل 50 فیصد مدافعه دشمن را نابود میکرد. ولی در جنگ های پارتیزانی مقاومت افغانستان چون سیستم منظم مدافعه وجود نداشت که روسها آنها رادر پلان حمله خود مشخص کرده و هدفمند از بین میببردند. بنأ هر آنجه در روی زمین جنبنده و بر جسته معلوم میشد به توپ میبستند. فواصل میان محلات اصابت مرمیهای توپ، راکت و بمب به اندازه نزدیک میبود که ساحه تأثیر همدیگر را میپوشانیدند و در محلات مشکوک تمرکز این آتشباری صد ها برابر بیشتر میشد. این آتشباری تمام محل مورد حمله را در ساحه آتش مؤثر خود به جهنم مبدل میکرد که از دود، آتش و خاکستر آن بعضأ تا ساحه یک متری دیده نمیشد. این آتشباری تا وقتی ادامه میافت که روسها مطمئن میشدند مانعی در برابر پیشروی زمینی آنها باقی نمانده. این اطمینان را قوماندان جنگ که در ارتفاع چندین کیلو متراز فضاء وضع را زیر نظارت میگرفت به سایر قوت های خود داده و امر حمله زمینی رامیداد. حمله زمینی را قوای پیاده به حمایت قوای تانک که فوقأ تذکر داده شد، آغاز میکردند. در پیشاپیش این قوتها، آتشباری زمینی و هوائی ادامه میافت و متناسب به سرعت پیاده و تانک به عمق جبهه مقاومت پیش میرفت. براین ساحاتیکه آتشباری صورت میگرفت اگر خلائی باقی میماند، هلیکوپتر های پلنگی مورد حمله قرار میدادند و از فواصل بسیار نزدیک و ارتفاعات بسیار کم قوای پیاده و تانک را حمایت میکردند. این قوتهای مهاجم نه انسان را زنده میگذاشتند نه حیوان را. محصولات زراعتی را به آتش میکشیدند، چاه ها وکاریز ها را که اکثرأ محل اختفای مردم و یا نیرو های مقاومت میبود، یا منفجر و منهدم گرادنیده و یا گاز زهری و یا هم بمب های دستی  در آن پرتاب میکردند.

 بعد ازهمچو عملیات منطقه از سکنه خالی میگردید، زیرا در همچو ساحات آنقدر آتش صورت میگرفت که دیگر زمینه رویش و پرورش نبات و حیوان باقی نمیماند. به همین لحاظ این سیاست جنگی بنام سیاست جنگی« زمین سوخته» یاد میشود. منظور ازین عملیات آن بود که مخفیگاه های مجاهدین که در بین مردم بود از بین برود. به این ترتیب با این سیاست جنگی زندگی مردم از اساس ساقط میشد. تنها راه های مهم انتقالات همچو مناطق زیر کنترول میماند و باقی مناطق که تا سال 1985 بیشتر از تقریبأ 80 فیصد ساحات کشور را در بر میگرفت بنام مناطق دشمن یاد میگردید. به اساس همین سیاست بود که دهستانات و قصباتیکه در جوار راه های انتقالاتی قرار داشتند به زودترین فرصت تخریب گردیده و از سکنه خالی گردیدند. این سیاست تا خروج اردوی شوروی از افغانستان ادامه یافت.

در نتیجه همین سیاست جنگی« زمین سوخته» بود که در زمستان های 1984  و 1985 قحطی و گرسنگی آغاز شد و روسها میخواستند ازین طریق مقاومت مردم را در هم شکنند. روسها از تطبیق این سیاست جنگی اهداف مختلفی داشتند. مثلأ اول اینکه مناطق از سکنه خالی شود تا مجاهدین که در بین مردم زندگی میکردند، ازامکانات حیات ساقط شوند. دوم اینکه با رجوع مردم به شهر ها که زیر کنترول دولت مزدور بود و امکانات کنترول زندگی مردم وجود داشت تا آنها را از طریق تبلیغات زهر آگین و دادن کمک های اقتصادی به طرفداری دولت دست نشانده  و اتحاد شوروی وادارد. سوم اینک ازین توده های مردم برای دولت مزدور سرباز گیری نماید.

جالب توجه است که سیاست روسها با سیاست امریکائی ها در تباهی افغانستان با یکدیگر در رقابت بوده  و به موازات هم پیش میرفت. سازمان سیای ایالات متحده امریکا که از طریق استخبارات نظامی پاکستان (آی اس آی) به وسیله احزاب به اصطلاح اسلامی جنگ افغانستان را برنامه ریزی میکرد و زیر نظارت داشت با عین شیوه روسها عمل میکردند. به عنوان مثال احزاب اسلامی مکاتب، فابریکات و عمارات کشور را میسوختاندند, معلمین، روشنفکران و کارمندان غیر نظامی را میکشتنند و ثروت های ملی را غارت کرده و مردم را به مهاجرت به کشورهای همسایه وامیداشتند. ایالات متحده امریکا ازین سیاست اهداف خویش را تعقیب میکرد. مثلأ برای احزاب مزدور به اصطلاح اسلامی زمینه سرباز گیری را آماده میساخت و نقش شان را بالای حیات اجتماعی مهاجرین تثبیت میکرد. چه مهاجرین زمانی میتوانستند از ملل متحد و از سازمان های خیریه بخور و نمیری بدست آورند که عضویت یکی ازین احزاب را میداشتند. گذشته ازین ایالات متحده امریکا برای کوفتن رقیب خویش درذهنیت عامهء جهان نشان میداد که اینک جهانیان بنگرند که تجاوز اتحاد شوروی به افغانستان بزرگترین رقم مهاجرین جهان را ایجاد کرده است.

در ذیل خساراتی را که در اثر جنگ تجاوزی اتحاد شوروی بر محیط زیست منجمله در خاک و آب، جنگل و زمین های زراعتی وارد گردیده است، بصورت مختصربه عنوان مشت نمود خروار یاد میکنیم.

اول : خاک

در عده از مناطق کشور خاک ها دراثر استفاده از سلاح های متنوع آلوده گردیده مثلأ :

-                  ماین ضد پرسونل : قرار اظهارات مؤسسات بین المللی در افغانستان ملییونها ماین ضد پرسونل کشت گردیده که همین اکنون ماهانه تا صد نفر قربانی میگیرد. ده ها سال زمان بکار است تا خاک کشور از لوث ماین ضد پرسونل پاک گردد.

-                  مهمات منفجر نا شده و زیر خاک شده : ا ین موا د با گذشت زمان تجزیه گردیده و به تحلیل میرود و در اثر تعاملات کیمیاوی مواد زهری خویش را به آرامی و به مدت طولانی به خاک میدهد.

نمودی از مهمات مختلف که باعث آلوده گی خاک میگردند.

-                  زمین های سوخته : اراضی وسیعی را احتواء میکند که خاصیت زراعتی خود را از دست داده و با مواد زهری آلوده گردیده اند.

-                  روغنیات : موبلایل وسایل و وسایط نظامی اکثرأ در ساحات جنگی طوری عوض میشد که موبلایل کهنه این وسایل و وسایط در اراضی زراعتی جریان مییافت و باعث آلودگی خاک آن با این مواد میگردید. همچنان پایپلاینی را که روسها جهت رفع مشکلات مواد سوخت خود از حیرتان تا کیله گی تمدید نموده بودند بار ها مورد حمله مجاهدین قرار میگرفت. به این صورت مقدار زیاد تیل در خاک جریان مییافت. با حفظ اینکه مواد عضوی در خاک در زمان نسبتأ کوتاهی به اجزایش تجزیه میگردد، با آنهم در اثر همچو تعاملات تجزیوی مشتقاتی بوجود میایند که خاصیت زهری داشته و مدت های طولانی در خاک باقی می مانند و به آب سرایت میکنند.

-                  منابع متفرقه : این منابع که باعث آلودگی خاک گردیده عبارتند از مهمات منفجر ناشده ئی که بصورت نقطوی موجود اند مثل مرمی ها، بمب ها، مین ها و نارنجک هایکه زیر خاک شده اند. در جریان جنگ بعض اوقات مهمات را در خاک پنهان میکردند تا بدست دشمن نیافتد. این نوع مهمات اکثرأ سالهای متمادی از نظر پنهان میمانند و خطراتی را از طریق خاک بر محیط زیست وارد میآورند.

خطراتی که از طریق آلودگی خاک متوجه محیط زیست منجمله انسانها میگردد قرار ذیل اند :

-                  در اثر تماس مستقیم با همچو مهمات که از بسیاری ازین مهمات گازات و گرد های خطرناک آزاد میگردد.

-                  این گازات باعث آلودگی هوا میگردند و خطر احتراق را ممکن میگردانند.

-                  خاک با مواد مضره آلوده میگردد.

-                  آب های رو زمینی و زیر زمینی ملوث میگردند.

-                  همچو مواد مضراز طریق آب داخل عضویت نباتی شده و سپس داخل سیستم غذائی انسانها میگردد.

دوم : آب

مواد مضر خاک های آلوده شده که خاصیت زهری دارند در اثر ریزش برف و باران از خاک به آبهای زیرزمینی انتقال میابد. دراثر آن آبهای زیرزمینی آلوده گردیده و این آلوده گی را به آبهای روزمینی انتقال میدهند. در نتیجه کیفیت آب خساره مند گردیده، زمینه حیات حیوانات و نباتاتی که در آب زندگی میکنند به خطر مواجه شده و سر انجام باعث انقراض نسل همچو حیوانات و نباتات گردیده و مریضی انسان ها را موجب میگردد. مثال همچو آلوده گی ها را میتوان در کاریز های لوگر مشاهده کرد که در آنجا روسها از گازات مسموم کننده کیمیاوی بر ضد مجاهدینکه در کاریز ها ستر و اخفاء شده بودند, استفاده نمودند.

سوم : جنگلات

در اثر جنگ تجاوزی اتحاد شوروی جنگلات کشور متحمل خسارات بزرگی گردیدند مثلأ :

-                  جنگلات کنر و پکتیا در دهه اشغال افغانستان بار ها توسط روسها به آتش کشیده شده اند، بخصوص جنگلات دره پیچ ولایت کنر در اواسط دهه 1980 .

-                  درختان دو طرفه سرک کابل - چاریکار، سرک دارالامان - دهمزنگ و چهلستون - گذرگاه قطع گردید به بهانه آنکه مجاهدین خود را در پشت درختان پنهان میکردند.

-                  روسها و دولت مزدور در پی آن بودند تا خوانین، ملاکان، روحانیون، لومپن ها و قوماندانان را از خود کنند تا مگر در جنگ فایق آیند. این عناصردر زیر سایه روسها و دولت مزدور به غارت جنگلات کشور پرداختند. مثال های زنده این تاراج منابع ملی را میتوان در جنگلزار های شرق و جنوب کشور ملاحظه کرد. در اثر این غارت ها جنگلات کشور خسارات سنگین دیده اند. این روند هنوز هم ادامه دارد و جنگلات کشور که محلی برای پرورش حیوانات وذخیره گاه برف و آب و محل زیست صد ها نوع حیوان و پرنده است و بالآخره مهمترین رکن محیط زیست کشور میباشد به وحشیانه ترین شکل بریده شده و به بیگانگان تحویل داده میشود. صد ها هزار چارتراش از جنگلات کشور به پاکستان سرازیر میشود و تفنگداران منطقه بنام تکس راه و پاتک ملیونها دالر به جیب زده و در کمیشن کاری چارتراش شریک اند.

                                       قطع درختان در کنر                                                انتقال چارتراش به پاکستان

بعد از سقوط طالبان بطور نمونه غارت جنگلات کنر توسط واالی کنر و به استیذأن مقامات دولتی تجارت و به خارج قاچاق میگردد. این چوب های قاچاق شده تا منطقه خلیج و عربستان سعودی میرسند. علاوه برین در میان چارتراش ها مواد مخدر را جاسازی میکنند. قیمت چوبیکه در طول جنگ غارت گردیده باید حد اقل به صدها ملیون دالر رسیده باشد. خساراتیکه ازین ناحیه بر محیط زیست رسیده صد ها مرتبه بیشتر ازینست.

چهارم : زمین های زراعتی

در اثر جنگ بسیاری از زارعین کشور یا کشته شدند و یا اینکه از کشور مهاجر گردیدند. در نتیجه بسیاری از زمین های زراعتی و باغستانات کشور تخریب شده و از بین رفتند. همچنان سیستم های آبیاری از هم فرو پاشیده و یا دسخوش تخریب گردیدند. در نتیجه زمین های خوب زراعتی نابود گردیده و امکانات مالداری محدود شده، مثلأ در صفحات شمال جنوب و غرب کشور.

ب ـ خسارات غیر مستقیم

تحت این عنوان مثالی از حوزه جنوبغرب کشور به مثابه مشت نمونهء از خروار میآوریم.

 در اثر جنگ که باعث مهاجرت مردم گردید، سیستم های آبیاری، زراعت و مالداری ولایت نیمروز مثل سایر ولایات تخریب گردیده اند. ولایت نیمروز از نظر تاریخی و جغرافیایی در متن تمدن سیستان قدیم قرار داشت که سیستم ماهرانه آبیاری و تقسیم آب نقش عمده را در شگوفائی متداوم اقتصاد و کلتورآن بازی کرده است. پائین بودن سطح اراضی وادی هلمند از دریای هلمند و خاشرود و حاصلخیز بودن زمین های آن زمینه را برای ارتقای سیستم آبیاری و زراعت مهیا ساخته است. درین منطقه بصورت عنعنوی نباتاتی چون گندم، جواری، لوبیا، کنجد، ارزن، ماش، انگور، سیب، شفتالو، زیتون، انجیر، پسته، بادام، توت، خرما، لیمو و دیگر میوه های مناطق گرم زرع میگردید. همچنین تربیه و نگهداری حیوانات مثل گاو، گوسفند، بز، شتر و غیره مروج بود. سیستان افغانی تا قبل از آغاز جنگ دارای تولیدات مواد غذایی بیشتر از حد ضرورت خویش بود. در حالیکه بعد از جنگ بر عکس نه تنها کلیه مواد غذائی مورد ضرورت آنجا باید از خارج وارد گردد، بلکه حتی کمبود نیازمندیهای اولیه زندگی باعث فرار باشندگان این منطقه به مناطق و یا کشو های همجوار گردیده است.

در سالهای قبل از جنگ در منطقه زرنج در ولایت نیمروز کانالی حفر گردیده بود به طول 52 کیلو متر وعرض بین 2 تا 8 متر بنام نهر لشکری که آب دریای هلمند را تا شهر زرنج و اطراف آن میرساند. از برکت این نهر هزاران جریب زمین آبیاری میگردید و زراعت و آبیاری رونق یافته بود و تعداد زیاد مردم درین رابطه صاحب مشغله و کاری شده بودند.

در اثر جنگ و مهاجرت ها این نهر دستخوش تخریبات باد های 120 روزه گردیده و بستر آن در درازنای طول آن توسط باد از ریگ پر گردیده است. این تنها نبود خشکسالیهای متواتر نه تنها به این تخریبات شدت بیشتر بخشید، بلکه باعث شور شدن آبهای زیر زمینی هم گردید. نا رسائیها و بی توجهیی های مزید به زمین های زراعتی باعث افزایش بیش از حد فرسایش بادی نیز گردیده و قسمت زیادی ازین زمین ها را به دشت مبدل ساخته که این پروسه دشت شدن تا هنوز هم به شدت در حال توسعه میباشد. همزمان با آن اقلیم منطقه به دلیل ازدیاد خشکی بد تر شده است. باد های تندی که حامل ریگ بوده و به سمت جنوب شرق در حرکت اند، ریگ ها را در بستر کانال خوابانده و آنرا پر کرده است. احیای مجدد نهر لشکری به کمی بیشتر از 30 ملیون دالر پول احتیاج دارد که جزئی از خسارات عظیم غیر مستقیم جنگ تجاوزی شوروی بر افغانستان شمرده میشود.

          نهرلشکری در قسمت دهانه بیشتر از ۳۰درصد ازریگ پرشده     نهرلشکری دروسط بین  50 تا  100درصد پرازریگ شده

همچنان برای محافظت کانال در مقابل حرکت ریگ، به صد ها هزار درخت نیاز است که بر خلاف جهت وزش باد غرس شوند.

مدل محافظت کانال در مقابل باد از طریق غرس درختان با قامت های کوتاه، متوسط و بلند.

احیای مجدد ساختار های زراعت و آبیاری در ولایت نیمروز از دیدگاه سیاسی نیز مهم و لازم میباشد، زیرا نبودن ساختار های زراعتی، راه توسعه فرسایش خاک را بدون کوچکترین مقاومتی مساعد میکند و بقیه ساختار های موجوده اجتماعی را به دلیل کمبود خوار و بار زندگی نابود میسازد که این خود باعث کاهش جبری نفوس در منطقه گردیده و شیرازه نظم تشکیلات حیات اجتماعی و سیاسی را از هم میپاشد. تأمین آب آشامیدنی و آبیاری یکی از اساسات احیای مجدد و ادامه انکشاف منطقه میباشد. اولین قدم مؤفقیت آمیزو متداوم انکشافی همانا به کار انداختن هر چه سریعتر سیستم تأمین آبیاری و ذخیره آب میباشد.

                درختان زیر ریگ گم میشوند (جنوب غرب زرنج)             زمین های خوب زراعتی زیرریگ میشوند(غرب چخانسور)

5 ـ  محاسبات خسارات محیط زیست در رابطه با غرامات جنگی

خسارات مستقیم و غیر مستقیم جنگ تجاوز شوروی مستلزم نقشه برداریها، سروی و محاسبات دقیق است که به اساس نورم های مروج بین المللی تحت نظر افراد مسلکی و مسؤلین کشور های افغانستان، فدراسیون روسیه، ملل متحد و سایر سازمان های زیربط بین المللی باید صورت گیرد. در سر انجام این محاسبات فدراسیون روسیه که وارث حقیقی و حقوقی اتحاد شوروی سابق است، مکلف به پرداخت غرامات جنگی و خساراتیست که خود موجب آن گردیده است.

 6 ـ  منابع و یادداشت

[1]       David Isby (1987): Russia’s War in Afghanistan. Osprey. Men – At – arms Series,     178: Ospery                  Publishing Ltd. Member company of the George Philip Group, 12-14             Long    Acre, London.                 WC2 E 9LP.  ISBN 0-85045-69 I-6.

[2]       Seiffe, Eberhard (2003): Bericht über eine Reise nach Afghanistan. 25. Juni – 21. Juli 2002. W. Piepers &             Co, Köln.

[3]       Bromand, M., A.W. Hügel, A.H. Roostai, E. Seiffe (2003): Feasibility Study “Re       habilitation of                 Agricultural Structures in Nimruz Irrigation and Potable Water Sup ply for the Destroyed Villages in                 the South-Western Province of Afghanistan”. Minis      tery of Irrigation, Water Resources and                 Environment, Afghanistan Transitional Au      thority. Kabul.

[4]       UNEP (2003): Afghanistan: Post-Conflict Environment Assessment. United Nations   Environment                 Programme. First published in Switzerland in 2003 by the United Na       tions Environment Programme. I            SBN 92-1-158617-8

            http://postconflict.unep.ch/afghanistan/report/afghanistanpcajanuary2003.pdf

یادداشت

علاوه برمنابع فوق، از چشم دید ها و یادداشت های یک عده دوستانیکه در دهه اشغال افغانستان مستقیمأ در جنگ مقاومت ضد روسی اشترک داشتنند و  ازبردداشت های نگارنده در جریان دو سفرش در سالهای 2002  و 2003 به افغانستان، استفاده به عمل آمده است.

پایان